زغال‌سنگ یکی از منابع انرژی فسیلی است که از بقایای گیاهان قدیمی در اعماق زمین، طی میلیون‌ها سال و تحت فشار و دمای بالا به وجود آمده. معادن زغال‌سنگ معمولاً در عمق زمین یا به‌صورت روباز استخراج می‌شوند.
ویژگی‌های معادن زغال‌سنگ:
۱. قابل احتراق بودن ماده معدنی: برخلاف بیشتر معادن (مثل مس، آهن یا طلا) که مواد معدنی آن‌ها فلزی و غیرقابل احتراق هستند، زغال‌سنگ خود یک سوخت است و می‌سوزد. همین موضوع باعث می‌شود:
خطر آتش‌سوزی و انفجار گاز متان در معادن زغال‌سنگ زیاد باشد.
رعایت ایمنی در این معادن حیاتی باشد.
۲. وجود گازهای خطرناک: در معادن زغال‌سنگ گازهایی مثل متان (CH₄) و گاز کربن مونوکسید (CO) وجود دارند که بسیار سمی و قابل انفجار هستند. این ویژگی در معادن فلزی یا سنگی رایج نیست.
۳. نوع استخراج: استخراج زغال‌سنگ می‌تواند هم به‌صورت روباز و هم زیرزمینی باشد، اما در ایران عمدتاً زیرزمینی است. این در حالی است که بسیاری از معادن فلزی (مثل سنگ‌آهن یا مس) بیشتر به‌صورت روباز استخراج می‌شوند.
۴. ارزش اقتصادی و کاربرد: زغال‌سنگ بیشتر به‌عنوان سوخت در نیروگاه‌ها یا صنایع فولادسازی استفاده می‌شود، ولی معادن دیگر مثل طلا، نقره، یا لیتیم بیشتر در صنایع تکنولوژیک، دارویی یا تزئینی کاربرد دارند.
در ایران حدود ۱۱۰ تا ۱۳۰ معدن زغال‌سنگ وجود دارد که کمی کمتر از این، فعال هستند. آمار دقیق و تفاوت در روش‌شماری (معدن‌های فعال، غیرفعال، یا در حال توسعه) توضیحات زیر را شکل می‌دهد:
آمار کلی معادن زغال‌سنگ در ایران
طبق آمار رسمی بیش از ۱۳۰ معدن زغال‌سنگ در کل کشور وجود دارد، که از این تعداد حدود ۱۰۰ معدن فعال هستند. البته تقریباً ۲۰ معدن مسئول استخراج بیش از ۹۵٪ تولید کل کشور هستند .
یک منبع دیگر شمار معادن زغال‌سنگ را ۱۱۵ معدن فعال اعلام کرده است .
همچنین گفته شده که حدود ۱۰۰ معدن فعال زغال‌سنگ در کشور مشغول کارند و معادن دیگری بیشتر به صورت غیرفعال هستند .
در مجموع، اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم:
تعداد کل معادن زغال‌سنگ در ایران حدود ۱۳۰ معدن است.
معادن فعال مشغول استخراج حدود ۱۰۰ تا ۱۱۵ معدن هستند.
از بین این‌ها ۲۰ معدن اصلی سهم بزرگی در تولید دارد.
در ایران سه معدن اصلی و پرظرفیت زغال‌سنگ وجود دارد که به ترتیب اهمیت عبارت‌اند از:
۱. معدن زغال‌سنگ طبس (پروده)
این معدن در خراسان جنوبی واقع شده و بزرگ‌ترین حوضه زغالی خاورمیانه است، با ذخیره اکتشافی حدود ۲٫۷۵ میلیارد تن زغال‌سنگ کک‌شو و حرارتی .
شرکت زغال‌سنگ پروده طبس هم‌اکنون مهم‌ترین تولیدکننده است و سالانه حدود ۱٫۵ میلیون تن خام زغال استخراج می‌کند و ۷۵۰ هزار تن کنسانتره تولید می‌نماید .
۲. معدن زغال‌سنگ پابدانا
بزرگ‌ترین معدن زغال‌سنگ در استان کرمان، دارای ظرفیت و تولید بالا (سالانه حدود ۱۰ میلیون تن) .
به‌عنوان مهم‌ترین معدن زغال‌سنگ ایران در رتبه بعد از طبس قرار می‌گیرد.
۳. سایر حوزه‌های مهم در طبس و خراسان جنوبی
با وجود اینکه معدن مشخص سومی در منابع برجسته ذکر نشده، اما در حوزه وسیع طبس چندین پهنه فعال‌اند:
معدن‌های نایبند، مزینو، آبدوغی و غیره، که با هم سهم قابل توجهی در تولید دارند .
این مجموعه پهنه‌ها اغلب به‌عنوان جایگاه سومین ناحیه مهم در سطح ملی مطرح‌اند.