معادن زغال‌سنگ، با وجود اهمیت اقتصادی فراوان، از جمله محیط‌های کاری به‌شدت خطرناک محسوب می‌شوند. حضور گاز متان (CH₄) و گرد زغال‌سنگ معلق در هوا باعث می‌شود که این فضاها به‌شدت مستعد انفجار و آتش‌سوزی باشند. کوچک‌ترین جرقه الکتریکی، تماس فلز با فلز یا حتی تغییر فشار، می‌تواند فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر را رقم بزند.
از این‌رو، استفاده از تجهیزات ضدانفجار (Explosion-Proof) و سیستم‌های ایمنی دقیق در معادن زغال‌سنگ نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی حیاتی است.
تجهیزات ضروری و ویژگی‌های ایمنی:
1. تابلوهای برق و جعبه‌های ترمینال ضدانفجار
این تجهیزات با طراحی ضخیم و محفظه‌ای مهر و موم‌شده، از انتشار هرگونه جرقه یا شعله داخلی به محیط جلوگیری می‌کنند.
2. موتورها و محرک‌های ضد جرقه (Flameproof Motors & Actuators)
این موتورها حتی در صورت بروز جرقه داخلی، اجازه خروج آن را نمی‌دهند و از انفجار گازهای اطراف جلوگیری می‌کنند.
3. لامپ‌ها و روشنایی ایمن (Ex Lighting)
روشنایی در معادن باید کاملاً ایزوله و با درجه حفاظت بالا باشد. استفاده از روشنایی استاندارد ممکن است باعث آتش‌سوزی شود.
4. سنسورهای گاز و سیستم تهویه هوشمند
نظارت دائمی بر سطح متان، CO و سایر گازهای خطرناک، نقش کلیدی در جلوگیری از انفجار دارد.
5. کابل‌ها و اتصالات مقاوم به آتش و فشار
سیم‌کشی باید با روکش‌های مقاوم طراحی شود تا در برابر ضربه، کشش و حرارت مقاوم باشد.
چرا ایمنی در معادن زغال‌سنگ حیاتی‌تر از سایر معادن است؟
گاز متان حاصل از زغال‌سنگ، به‌راحتی در فضا پخش شده و قابل اشتعال است.
گرد زغال‌سنگ معلق در هوا، مشابه پودر آرد در کارخانه‌ها، می‌تواند در اثر یک جرقه کوچک باعث انفجار ابری (Dust Explosion) شود.
محیط بسته و تهویه محدود شرایط را برای کنترل گازها سخت‌تر می‌کند.
امنیت در معادن زغال‌سنگ نباید دست‌کم گرفته شود. استفاده از تجهیزات غیر ایمن می‌تواند منجر به فاجعه‌ای مرگبار شود. تجهیز محیط معدن با ابزارهای استاندارد ضدانفجار، استفاده از نظام‌های کنترل خودکار و آموزش مستمر پرسنل، نه‌تنها جان کارگران را حفظ می‌کند، بلکه از خسارات اقتصادی و زیست‌محیطی سنگین نیز جلوگیری خواهد کرد.
مقررات بین‌المللی ATEX؛ ستون فقرات ایمنی در محیط‌های انفجاری
یکی از مهم‌ترین استانداردهای بین‌المللی که برای تضمین ایمنی تجهیزات الکتریکی و مکانیکی در محیط‌های خطرناک تدوین شده، ATEX است. واژه‌ی “ATEX” از کلمه‌ی فرانسوی “ATmosphères EXplosibles” گرفته شده و به مجموعه‌ای از دستورالعمل‌های اتحادیه اروپا اطلاق می‌شود که برای تجهیزات و سیستم‌های حفاظتی طراحی شده در محیط‌های دارای خطر انفجار، تدوین شده است.
دستورالعمل‌های ATEX شامل دو بخش اصلی است:
✅ ATEX 114 (Directive 2014/34/EU)
مربوط به تجهیزات و سیستم‌های حفاظتی مورد استفاده در محیط‌های انفجاری.
تولیدکنندگان ملزم به طراحی، ساخت، تست و ارائه محصولاتی هستند که هیچ جرقه، حرارت یا خطر ایجاد آتش نداشته باشد.
هر تجهیز باید دارای نشان CE و علامت Ex باشد و مشخص شود برای کدام منطقه خطر طراحی شده.
✅ ATEX 153 (Directive 1999/92/EC)
مربوط به کارفرمایان و بهره‌برداران تجهیزات در محل کار.
وظیفه‌ی طبقه‌بندی محیط‌ها بر اساس ریسک انفجار و استفاده از تجهیزات مناسب برای هر ناحیه را بر عهده دارد.
محیط‌ها به 3 منطقه تقسیم می‌شوند:
Zone 0: گاز انفجاری دائماً وجود دارد
Zone 1: گاز انفجاری گه‌گاه وجود دارد
Zone 2: گاز انفجاری به‌ندرت و به‌مدت کوتاه وجود دارد
نشان‌گذاری تجهیزات ATEX
روی تجهیزات تاییدشده‌ی ATEX معمولاً این اطلاعات حک می‌شود:
Ex d IIB T4 Gb
که معنی آن به صورت خلاصه:
Ex: نشان می‌دهد تجهیز ضدانفجار است
d: نوع حفاظت (در اینجا، Flameproof enclosure)
IIB: گروه گاز (مثل متان، پروپان…)
T4: کلاس دمایی (حداکثر دمای سطح تجهیز 135°C)
Gb: سطح حفاظت بالا برای گازها
اهمیت اجرای ATEX در معادن زغال‌سنگ:
در محیط‌های معدن، مخصوصاً زغال‌سنگ، اجرای استاندارد ATEX الزامی است چون:
متان و گرد زغال‌سنگ به‌شدت قابل انفجارند
خطر آتش‌سوزی دائمی وجود دارد
تجهیزات غیرمجاز می‌توانند باعث مرگ دسته‌جمعی شوند
رعایت ATEX، امنیت پرسنل و اعتبار قانونی پروژه‌ها را تضمین می‌کند
استاندارد ATEX فقط یک مقررات نیست؛ بلکه خط قرمز امنیت صنعتی در معادن زغال‌سنگ است. اجرای دقیق آن به‌معنای حفظ جان انسان‌ها، جلوگیری از فجایع گسترده، و حرکت به سوی یک صنعت پایدار و ایمن است.
در سیستم تجهیزات صنعتی روسی، به‌ویژه تجهیزات معدنی و الکتریکی:
“ПБ” = ПротивоВзрывной = ProtivoVzryvnoy = ضدانفجار (Explosion-proof)
پس وقتی روی تجهیز نوشته شده “ПБ” یا “Pb”، به‌معنای اینه که اون تجهیز برای استفاده در محیط‌های دارای خطر انفجار طراحی شده؛ مثل:
معادن زغال‌سنگ
پالایشگاه‌ها
کارخانه‌های مواد شیمیایی
نکته تکمیلی:
اگه کنار “ПБ” یا “Pb” عددی باشه (مثل “ПБ 111” یا “PB-114”)، اون عدد معمولاً به مدل یا تیپ فنی تجهیز اشاره داره. مثلاً:
PB 111 = محرک یا شیر برقی ضد انفجار مدل ۱۱۱
PB 116 = جعبه ترمینال ضد انفجار مدل ۱۱۶